conversations in ten questions συνομιλίες σε δέκα ερωτήσεις 65: Theodoros Terzopoulos

© Johanna Weber

What is the essence of theatre in your opinion?

The fundamental nucleus of the theatre is the process of transformation, the constant change, as well as the search for our other self and the collectivity. But above all, the essence of theatre is the development of a nucleus. This nucleus can be an ever-bleeding wound; a wound in a psychological, ontological and transcendental dimension.

Do you believe in the transformative power of art? How?

Of course, I believe in the concept of transformation. Heraclitus says «τα πάντα ρει», meaning that "everything flows", the sun is new every day. everything changes, transforms, even though we may think that we remain the same. Change, transformation, rebirth, renaissance. How can this be succeeded? Keeping all senses alert, being awaken, showing empathy; maintaining the ability to listen, to see, to feel the Other, the different, to let the Other transform and change us.

When you are working on a piece, what sources inspire you? Do dreams play a role in your works?

I look inside me and outside; all stimuli feed the senses. I try to keep the senses open to function free and emancipate the subconscious, the dreams, even the nightmare.

When do you decide to give a title to a work you are working on if it already does not have one?

Sometimes the title emerges from a dead end, from something that does not exist, from the unspeakable. Some other times it emerges from a a gesture of an actor or from a word that is repeated, like a leit motif, for example Alarme. In Nora and IO I focused on two female figures: in Nora I pointed out the tragic dimension of the heroine and her Exodus and in IO I focused on a woman hunted by war. After all, the mask of the theater is the female mask.

Are there any artist or person whom you think influenced your art most? And if there is such an artist or person, who?

I was deeply influenced by my acquaintance with Heiner Müller, who has been my mentor and collaborator. In fact, there is a book titled "In the Labyrinth: Theodoros Terzopoulos meets Heiner Müller", which refers exactly to his influence upon my work and mostly on my way of thinking. He taught me the difference between classical and classicism and the deep connection with the Myth, even with nightmare. Also, I was influenced by the philosophy and aesthetics of my collaborator and founder of arte povera Yiannis Kounellis.

When you consider the current state of the world in every sense, what is the most important and urgent issue for you as an artist?

The global situation is wild in many aspects. It motivates me and I want to intervene, it alerts and motivates me. But I know that each one of us cannot change things on their own, we have to meet the Other, to create collectivities, conflictive and assertive on many levels. The artists cannot keep distances from the reality, they must participate in the social events.

Could you tell us how you approach in your production IO the character of Io from the Greek mythology? What aspects of this myth is brought to the foreground and why?

Both in mythology and in our performance, Io, is a woman coming from the East. The mythological Io is a woman hunted by the thousand-eyed Argos, who smells and follows her traces. In our performance, Io is pursued by the war, the machine guns and the bombings. Today the figure of Io takes on a devilishly topical dimension. Io is the most archetypal form of refugee. The refugee is one of the themes of the performance. After all, the artist is also a refugee who must constantly go from one point to another, from one role to another and constantly search for a new homeland, the utopia.

You are long time collaborators with the Greek artist Jannis Kounellis who has also done the artistic direction of your production IO that also includes parts from the poem Jenin by the Lebanese born half Greek Syrian and half Syrian Muslim poet, essayist and painter Etel Adnan. Could you elaborate on your relationship to these two artists?

Yiannis Kounellis made 12 installations – works on stage for 12 of my performances. In Istanbul, for Prometheus Bound, he filled the orchestra of Roumeli Hisari with 55,000 eye glasses, as a reference to the victims of Auschwitz. He affected me on many levels. Kounellis was saying that verticality has a special weight, the vertical axis can become a spindle and in this rapid movement the top and the bottom interchange (the top becomes the bottom and vice versa). He also influenced me considering the use of simple and poor materials, the arte povera. I always enjoyed our conversations he had a unique humor and unparalleled spirituality. 

Etel Adnan, the poetess, painter and writer was my friend for 30 years. I had asked her to write Io in order to add it as an epilogue to the performance of Prometheus Bound. Finally, I didn't have the time to work on the text, but later I delved into the text and it became this performance as a protest against war and dehumanization. Etel Adnan’s poetry is shocking, deeply political and ontological. Ethel Adnan often said that I look and sing like her father did, that's why I hum a song in the performance.

We are not used to seeing you as a performer on the stage, however in IO you share the stage with Aglaia Pappas; what are the challenges of being both a performer within and a director of a production?

No matter how hard I try, I'm no actor. I have a text to deal with, but I am identified with the role of the director, so I function more as a director at that moment, sometimes I forget that I am on the stage and I direct. But when I sing, when I hum a song, I get lost in the melody. The most important thing is that we have established an excellent relationship and communication on stage with Aglaia Pappa.

You are very well acquainted with the Istanbul audience and each year many performers and actor/actress candidates attend your trainings in Greece. Please tell us a bit about your relationship to the Istanbul audience and to these performers? What are your observations about them throughout the years?

It’s been almost 40 years of creative relationship and communication with the artists and the audience of Istanbul. I have many dear friends here, like Dikmen Gürün, Leman Yılmaz, Şahika Tekand, Kerem Karabğga, Yetkin Dikinciler, Devrim Nas, Yiğit Özşener and many others, it would take a page to list their names. Every summer I meet many young actors and actresses who come to Athens and attend my acting workshops. Greek people are very similar to Turks on many levels. When I come to Istanbul I feel like I am coming to my second home.

Ποια είναι η ουσία του θεάτρου κατά τη γνώμη σας; 

Βασικός πυρήνας του θεάτρου είναι η διαδικασία της μεταμόρφωσης, η διαρκής αλλαγή, καθώς και η αναζήτηση του άλλου μας εαυτού και της συλλογικότητας. Κυρίως όμως η ουσία του θεάτρου είναι η ανάπτυξη ενός πυρήνα. Ο πυρήνας μπορεί να είναι ένα τραύμα που διαρκώς αιμορραγεί, ένα τραύμα με ψυχολογική, οντολογική, υπερβατική έννοια.

Πιστεύετε στη δύναμη του θεάτρου να μεταμορφώνει; Με ποιον τρόπο; 

Φυσικά, και πιστεύω στην έννοια της μεταμόρφωσης. Ο Ηράκλειτος λέει ότι «τα πάντα ρει», ο ήλιος είναι κάθε μέρα νέος. Τα πράγματα κινούνται, μεταμορφώνονται, ακόμη κι αν εμείς φαινομενικά μπορεί να νομίζουμε ότι παραμένουμε ίδιοι. Αλλαγή, αναμόρφωση, αναγέννηση. Με ποιο τρόπο; Με διαρκή εγρήγορση όλων των αισθήσεων, αφύπνιση, ενσυναίσθηση. Να διατηρούμε τη δυνατότητα να ακούμε, να βλέπουμε, να αισθανόμαστε τον Άλλον, τον διαφορετικό, να αφήνουμε το Άλλο να μας μεταμορφώνει, να μας αλλάζει.

Από πού αντλείτε έμπνευση, όταν δουλεύετε πάνω σε ένα έργο; Τα όνειρα παίζουν κάποιον ρόλο στη δουλειά σας;

Κοιτάζω μέσα μου και έξω μου. όλα τροφοδοτούν τις αισθήσεις. Αφήνω τις αισθήσεις να λειτουργούν και να χειραφετούν το υποσυνείδητο, τα όνειρα, ακόμα και τον εφιάλτη. 

Πότε αποφασίζετε να δώσετε τίτλο σε μια δουλειά σας (στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει ήδη ένας τίτλος); 

 Πολλές φορές ο τίτλος μπορεί να προκύψει από ένα αδιέξοδο, από κάτι που δεν υπάρχει, από το ανείπωτο. Άλλες από μια κίνηση του ηθοποιού ή μια λέξη που επαναλαμβάνεται, όπως το Alarme. Στη Νόρα και στην Ιώ εστίασα σε δυο γυναικεία πρόσωπα: στη Νόρα στην τραγική διάσταση της ηρωίδας και στην Έξοδό της και στην Ιώ σε μια γυναίκα κυνηγημένη από τον πόλεμο. Εξάλλου, η μάσκα του θεάτρου είναι η γυναικεία μάσκα.

Υπάρχει κάποιο πρόσωπο ή καλλιτέχνης που επηρέασε ιδιαίτερα τη δουλειά σας; Και αν ναι, ποιος είναι αυτός; 

Με επηρέασε η συνάντησή μου με τον Χάινερ Μύλλερ, που υπήρξε μέντορας και συνεργάτης μου. Μάλιστα έχει γραφτεί κι ένα βιβλίο με τίτλο «Στον λαβύρινθο: ο Θεόδωρος Τερζόπουλος συναντά τον Χάινερ Μύλλερ» , που αναφέρεται στην επιρροή που είχε πάνω μου και στο πώς διαμόρφωσε την σκέψη μου. μου δίδαξε τη διαφορά του κλασικού από τον κλασικισμό και τη βαθιά σχέση με τον Μύθο, ακόμη και με τον εφιάλτη. Επίσης, με επηρέασε η σκέψη, η φιλοσοφία και η αισθητική του συνεργάτη μου και θεμελιωτή της arte povera Γιάννη Κουνέλλη. 

Όταν συλλογίζεστε τη σύγχρονη παγκόσμια κατάσταση, ποιο είναι για εσάς, σαν καλλιτέχνη, το πιο επείγον και σημαντικό ζήτημα;

Την παγκόσμια κατάσταση τη βλέπω και είναι άγρια. Με κινητοποιεί και θέλω να παρέμβω. Ξεπερνά τα όρια της τέχνης μου, με βάζει σε εγρήγορση και με κινητοποιεί. Γνωρίζω όμως ότι μόνος του ο καθένας δεν μπορεί να αλλάξει τα πράγματα, πρέπει να συναντήσει τον Άλλον, να δημιουργηθούν συλλογικότητες, μαχητικές και διεκδικητικές σε πολλά επίπεδα. Ο καλλιτέχνης δεν μπορεί να μένει μακριά από τα γεγονότα, πρέπει να συμμετέχει στα κοινωνικά δρώμενα.

Πώς προσεγγίζετε στην παράστασή σας τον χαρακτήρα της Ιούς από τη μυθολογία; Ποιες πλευρές του μύθου έρχονται στο προσκήνιο και γιατί; 

Η Ιω στη μυθολογία, όπως και στην παράσταση είναι μια γυναίκα από την Ανατολή. Η μυθολογική Ιώ είναι μια γυναίκα κυνηγημένη από τον Άργο με τα χίλια μάτια, που ακολουθεί τα ίχνη της. Στην παράσταση η Ιώ είναι κυνηγημένη από τον πόλεμο, από τα πολυβόλα και τους βομβαρδισμούς. Σήμερα ο χαρακτήρας της Ιούς παίρνει μια δαιμονικά επίκαιρη διάσταση. Η Ιώ είναι η πιο αρχετυπική μορφή πρόσφυγα. Η προσφυγιά είναι ένα από τα θέματα της παράστασης. Εξάλλου, και ο καλλιτέχνης είναι ένας πρόσφυγας που πρέπει διαρκώς να πηγαίνει από σημείο σε σημείο, από ρόλο σε ρόλο και να αναζητάει διαρκώς μια νέα πατρίδα, την ουτοπία. 

Ήσασταν για χρόνια συνεργάτες με τον Γιάννη Κουνέλλη, ο οποίος επιμελήθηκε καλλιτεχνικά την παράσταση Ιώ, η οποία περιλαμβάνει αποσπάσματα από το ποίημα Τζενίν της Λιβανέζας, μισής Ελληνο-Σύριας και μισής μουσουλμανο-Σύριας ποιήτριας, λογοτέχνιδας και ζωγράφου Ετέλ Αντνάν. Θα μπορούσατε να μας μιλήσετε για τη σχέση σας με αυτούς τους δυο καλλιτέχνες;

Ο Γιάννης Κουνέλλης έκανε 12 εγκαταστάσεις για αντίστοιχες παραστάσεις μου. Στην Κωνσταντινούπολη, για τον Προμηθέα Δεσμώτη, γέμισε την ορχήστρα του Ρούμελι Χισαρι με 55,000 γυαλιά οράσεως, ως αναφορά στα θύματα του Άουσβιτς. Με επηρέασε σε πολλά επίπεδα. Ο Κουνέλλης έλεγε ότι η καθετότητα έχει ιδιαίτερο βάρος, ο κάθετος άξονας μπορεί να γίνει άτρακτος και σ’αυτήν την κίνηση να εναλλάσσεται το πάνω με το κάτω (το πάνω να γίνεται κάτω και το αντίστροφο). Με επηρέασε επίσης ως προς τη χρήση των απλών και φτωχών υλικών, της φτωχής τέχνης, ήταν εξαιρετικός συνομιλητής, με μοναδικό χιούμορ και απαράμιλλη πνευματικότητα. Η Ετέλ Αντνάν, ποιήτρια, ζωγράφος και λογοτέχνης υπήρξε φίλη μου για 30 χρόνια. Της είχα ζητήσει να γράψει την Ιώ για να την προσθέσω ως επίλογο στην παράσταση του Προμηθέα Δεσμώτη που ετοίμαζα. Τότε δεν πρόλαβα τελικά να δουλέψω το κείμενο, αργότερα όμως έγινε αυτή η παράσταση ως μια διαμαρτυρία, ένα διάβημα ενάντια στον πόλεμο και τον απανθρωπισμό. Πρόκειται για συγκλονιστική ποίηση, βαθιά πολιτική και οντολογική. Η Ετέλ Αντνάν έλεγε συχνά ότι μοιάζω και τραγουδώ σαν τον πατέρα της, γι΄αυτό και στην παράσταση ψιλοτραγουδώ.

Δεν έχουμε συνηθίσει να σας βλέπουμε στη σκηνή, ωστόσο στην Ιώ μοιράζεστε τη σκηνή με την Αγλαΐα Παππά. Ποιες προσκλήσεις αντιμετωπίζετε όταν είστε ταυτόχρονα ηθοποιός και σκηνοθέτης της παράστασης;

Όσο κι αν προσπαθώ, δεν είμαι ηθοποιός. Έχω ένα κείμενο να αντιμετωπίσω, αλλά είμαι ταυτισμένος με τον ρόλο του σκηνοθέτη, οπότε λειτουργώ περισσότερο ως σκηνοθέτης εκείνη την στιγμή, μερικές φορές ξεχνιέμαι και σκηνοθετώ. Όταν όμως τραγουδώ, μουρμουρίζω έναν σκοπό, τότε χάνομαι στη μελωδία. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι έχουμε εγκαταστήσει μια εξαιρετική σχέση και επικοινωνία με την Αγλαΐα Παππά.

Είστε εξοικειωμένος με το κοινό της Κωνσταντινούπολης και κάθε χρόνο πολλοί ηθοποιοί παρακολουθούν το εργαστήριο σας στην Ελλάδα. Μιλήστε μας για τη σχέση σας με το κοινό της Κωνσταντινούπολης και τους Τούρκους ηθοποιούς. Τι έχετε παρατηρήσει όλα αυτά τα χρόνια;

Κλείνω σχεδόν 40 χρόνια δημιουργικής σχέσης και επαφής με τους καλλιτέχνες και το κοινό της Κωνσταντινούπολης. Έχω πολλούς αγαπημένους φίλους εδώ, τους Dikmen Gurun, Leman Yilmaz, Sahika Tekand, Kerem Karaboga, Yetkin Dikinciler, Devrim Nas, Yigit Ozsener και πολλούς άλλους, που θα χρειαζόταν μια σελίδα για να αναφέρω τα ονόματά τους. Κάθε καλοκαίρι συναντώ πολλούς νέους ηθοποιούς που έρχονται στην Αθήνα και παρακολουθούν τα εργαστήριά μου. Οι Έλληνες μοιάζουμε πολύ με τους Τούρκους σε πολλά επίπεδα. Οι σχέσεις που έχω δημιουργήσει εδώ είναι περισσότερο οικογενειακές, όταν έρχομαι στην Κωνσταντινούπολη νιώθω ότι έρχομαι στη δεύτερη πατρίδα μου.

 [The Turkish version of this interview was published in unlimited on October 31st, 2023.]